Wikipedia

Islendik adam tarapyndan redaktirlenen erkin, garaşsyz we demokratik ensiklopediýa

Ulanyjylary bilen bilelikde köp dilde taýýarlanan Wikipediýa; Mugt, garaşsyz, mugt, mahabatsyz we girdeji gazanmaýan internet ensiklopediýasy. MediaWiki programma üpjünçiligi ulanyp taýýarlanýar. Üznüksiz goşmaçalar we üýtgeşmeler bolany üçin hiç haçan gutarmaz diýlip çaklanylýar.

wwwwikipedia.org baş sahypasy

URL

wikipedia.org

Şygar

Mugt ensiklopediýa

Söwda?

.Ok

Sahypanyň görnüşi

Internet ensiklopediýasy

Recordazga al

Gerek däl

Elýeterli diller

316 dil

Eýesi

Wikimedia gaznasy

Esaslandyryjy

Jimmi Uels

Larry sanger

Başlangyç senesi

2001-nji ýylyň 15-nji ýanwary

Alexa

Bellenen 13

Häzirki ýagdaý

Işjeň

Bilelikdäki esaslandyryjy Jimmi Uels Wikipediany "ýer ýüzündäki her bir adama öz dilinde ýokary hilli mugt ensiklopediýany döretmek we ýaýratmak synanyşygy" diýip häsiýetlendirýär.

Wikipediýa sözi wiki we pedi sözleriniň utgaşmasydyr. «Wiki» Gawaýi «wiki wiki» sözünden alnan (çalt ýa-da maglumat maksatly). «Pedi» gadymy grek siwilizasiýasynda «hemmetaraplaýyn medeni bilim ulgamy» diýmegi aňladýan paideia sözünden gelip çykýar.

Maglumatyň ygtybarlylygy

Wikipediýanyň ygtybarlylygy we takyklygy barada jedeller bar we sahypa gaty weýran edilýär.

Harytlaryň deň däl hili, üýtgeşmeleriň yzarlanmazlygy, ulgamdaky ýalňyşlyklar we maglumatlaryň takyklygy barada çekişmeler henizem dowam edýär. Şeýle-de bolsa, 2005-nji ýylda geçirilen gözlegde Iňlis Wikipediasyndaky «tebigy bilimler» ýazgylarynyň takyklygy Ensiklopediýa Britannika bilen deň derejede boldy. Ensiklopediýa Britannica Inc. Kompaniýa, ensiklopediýasyndaky makalalaryň baýrak alan meşhur alymlar tarapyndan taýýarlanandygyny aýdyp, bu barlagy nädogry tapdy.

Wikipediýa aýratynlyklary

Wikipediýanyň esasy serwerleri ABŞ-nyň Florida ştatynyň Tampa şäherinde, beýleki esasy serwerler bolsa Amsterdamda, Gollandiýada, Pari Parisde, Fransiýada we Seulda, Günorta Koreýada ýerleşýär.

Ýazyjylar

Wikipediýa meýletinçileriň köpçülikleýin tagallasy bilen ýazylýar we her kim diýen ýaly web sahypasyna girýär we üýtgedýär. Wikipediýa maglumat girizmek üçin agza bolmak zerurlygy ýok. Bu maglumatlary islendik adam derrew goşmaga mümkinçilik berýär. Şeýle-de bolsa, agza bolmak, edilen üýtgeşmeleri hasaba almak, aýratyn element we ş.m. Ses berişlige gatnaşmak we wandalizme garşy göreşi ýeňilleşdirmek ýaly artykmaçlyklary bar.

Beýleki beýleki internet ensiklopediýa taslamalarynyň köpüsi agzalygy talap edýär we diňe hünärmenleriň ýazmagyna rugsat berýär: Filosofiýanyň Stenford Ensiklopediýasy, Nupediýa, h2g2 we Hemme2. Käbir ensiklopediýalar Wikipediýa ýaly Wiki programma üpjünçiligini hem ulanýarlar. Beýleki ensiklopediýalardan tapawutlylykda Wikipediýa GNU Mugt Resminamalar Ygtyýarnamasyny (GÖBL) ulanýar.

Wikipediýada ýerleşdirilen maglumatlaryň ýerlikliligi üçin käbir görkezmeler bar. Maglumat ara alnyp maslahatlaşylýar, baha berilýär we mazmuna goşulýarmy, üýtgedilýärmi ýa-da Wiktionary ýaly dogan taslamasyna geçirilýärmi diýen kararlar kabul edilýär. Wikipediýanyň esasy düzgünlerinden biri, elementleriň pozitiw ýa-da otrisatel çeşmeler bilen bitarap görkezilmegidir. Wikipediýa elementleri düýbünden obýektiw we takyk görkezmäge we her dürli nukdaýnazary görkezmäge synanyşýar. Makalalar ulanyjylaryň aňsatlyk bilen düşünip biljek tanyşdyryş bölüminden (giriş) we şu günki güne çenli tassyklanyp boljak çeşmeler bilen jikme-jik görkezilmelidir.

Jimmi Uels, Wikipediýany esaslandyryjy

2020-nji ýylda neşir edilen maglumatlara görä, Iňlis Wikipediýa wersiýasynda 31 müňden gowrak işjeň redaktor bar, beýleki dillerde müňden gowrak işjeň redaktory bolan Wikipediýa taslamalarynyň sany 11. Wikimedia gaznasy tarapyndan 2019-njy ýylda neşir edilen maglumatlara görä, redaktorlaryň 91% -i erkek, 77% -i ak.

Mugt mazmun

Örän giňişleýin we bilelikdäki taslama bolan Wikipediýada we aýal dogan taslamalarynda ähli goşantlaryň kanuna laýyklykda edilmegi möhümdir. Adatça bir eseriň awtory şol makalanyň awtorlyk hukugyny saklaýar we bu hukuk beýleki adamlaryň ony üýtgetmeginiň we göçürilmeginiň öňüni alýar. Şol sebäpli Wikipediadaky makalalar GÖBL bilen ýazylýar we her bir awtor awtorlyk hukuklaryndan ýüz öwürýär. GÖBL, köp awtorlyk hukugy bilen baglanyşykly ygtyýarnamalar ýaly, ýazuw paýlamaga, şuňa meňzeş resminamalary bermäge we girdeji üçin ulanmaga mümkinçilik berýär. Bu ygtyýarnama, gaýtadan goşant goşýanlara şol bir ygtyýarnama bilen üýtgeşmeler girizmäge mümkinçilik berýär. Mugt görünse-de, maglumatlary ýazan adamyň awtorlyk hukugy bar, ýöne beýleki adamlara peýdalanmagyna we ösmegine mümkinçilik berýär. Gatnaşýanlar mazmunynda birden köp ygtyýarnamany ulanyp bilerler ýa-da ony köpçülige açyk diýip yglan edip bilerler.

Wikipediýadaky şekilleriň, sesleriň we wideo faýllaryň köpüsi GÖBL ygtyýarnamasy bilen ygtyýarlandyrylýar. Kompaniýanyň logotipleri, aýdym nusgalary we täzelik suratlary ABŞ-nyň kanunlaryna laýyklykda adalatly ulanylýar. Mundan başga-da, Creative Commons ýaly GÖBL ýaly ygtyýarnama usullary hem bar.

Bitaraplyk

Wikipediýa protestçisi. Tagtadaky Wikipediýa formatda [çeşmä salgylanma] diýilýär.

Wikipediýanyň iň möhüm syýasatlaryndan biri bitaraplyk syýasaty. Bitarap nukdaýnazary görkezmesi Wikipediýanyň esasy özenidir. Esasanam jedelli temalaryň hemmesi ara alyp maslahatlaşýan taraplara deň aralykda ýazylmalydyr. Wikipediýanyň bir milletiň, toparyň, toparyň, synpyň, diniň ensiklopediýasy däldigini ýatdan çykarmaly däldir. Dili bilýänleriň islendik dilde Wikipediýa goşant goşmagy mümkin.

Wikipediýa makalalary taýýarlanylanda, hökümler däl-de, faktlar ulanylýar. Simpleönekeý mysal getirmek üçin «Beatles dünýäniň iň gowy aýdym-saz topary» jümlesi gurultaý bolup, Wikipediýada görkezilip bilinmez. Şeýle-de bolsa, “Triller dünýäde iň köp satylan albomdyr” jümlesi hadysadyr we ygtybarly üçünji tarap çeşmelerini görkezýän halatynda Wikipediýada görkezilip bilner.

Esasanam dini we syýasy makalalar, Wikipediýada üýtgeşmeler söweşleriniň sahnasy. Wikipediýada "şehit", «terrorist», «gahryman» ýaly deňeşdirmelerden gaça durulýar. Göni ýa-da gytaklaýyn kemsitmelere ýol berilmeýär. Dini adamlar hakda aýdylanda «Hezreti», «Aziz», «Supremeokary» ýaly sypatlar ulanylmaýar.

Iň soňky üýtgeşmeler sahypasy iň soňky üýtgeşmeleri görkezýär.

Wikipediýa bitaraplyk ýörelgesi bilen dolandyrylýar.

Dil wersiýalary

Baş sahypa: Wikipediýa: Wikipediýa

Häzirki wagtda ähli Wikipediýada 314 dil wersiýasy, 304 işjeň dil wersiýasy bar (100-den gowrak makala bilen). Wikipediýada jemi 56,006.014 makala bar.

Wikipediýa her dilde biri-birine garaşsyz. Mazmuny beýleki dillerdäki ýaly bolmaly däl ýa-da elementler biri-biriniň terjimesi bolmaly däl. Makalalaryň awtomatiki terjime edilmegine ýol berilmeýär; emma, beýleki dillerdäki Wikipedialylar bu zatlary özleri terjime edýärler. Bitarap nukdaýnazary köp dillerde goldaýarlar; Şeýle-de bolsa, ýerleşýän ýurduň kanunlaryna we kadalaryna laýyklykda üýtgeşmeler girizip bilerler. Makalalar we suratlar Wikipediýada paýlaşylýar. Islendik Wikipediýa başga dilden terjime sorap biler. Mundan başga-da, Wikimedia Commons ammarynda ähli Wikipediýa tarapyndan ulanylýan media faýllary bar. Wikipediýada köp dilde terjime edilen faýllar az bölegi görkezýär.

“Alexa” -nyň habaryna görä, Wikipediýa gelýänleriň 61,58% -i iňlis Wikipediýa sahypasyna girýär.

Aşakdaky sanawda 2020-nji ýylyň 10-njy dekabry ýagdaýyna 1 000 000-den gowrak zat bolan Wikipediýa görkezilýär.

Iňlis (6,269,552)

Sebuanca (5,586,768)

Şwesiýa (3,325,933)

Nemes (2,547,837)

Fransuz dili (2,307,779)

Gollandiýaly (2,048.052)

Rusça (1,705,796)

Italýan (1,679,375)

Ispança (1,666,616)

Polýak (1,462,279)

Waraý (1,264,907)

Wýetnamlylar (1,262,278)

Japaneseapon (1,257,682)

Müsür arapça (1,211,887)

Hytaýlylar (1,182,641)

Arapça (1,106,393)

Ukrain (1,078,706)

Portugaliýa (1,059,745)

Çalyşmak we redaktirlemek

Nemes Wikipediýa DVD

Myhmanlaryň hemmesi diýen ýaly Wikipediýanyň mazmunyny üýtgedip biler; täze ulanyjylar hem täze zatlary başlap bilerler. Sahypada edilen üýtgeşmeler derrew öz beýanyny tapdy. Wikipediýa, islendik açyk çeşme programmasynyň ösişi ýaly, ulanyjylaryň hyzmatdaşlygy wagtyň geçmegi bilen zatlary gowulaşdyrar diýen ynam bilen döredildi. Wikipediýanyň redaktorlary muny «sosial Darwiniň ewolýusiýasy» manysynda düşündirýärler. Bu bilelikdäki we derrew üýtgeşmeler redaktorlara bar bolan zatlary we täzelerini ýüze çykan badyna çalt ýüze çykarmaga mümkinçilik berýär.

Beýlekiler bolsa «wandalizm» diýilýän Wikipediýanyň bu gönümel görnüşini ulanýarlar. Mundan başga-da, hyzmatdaşlyk käwagt "üýtgeşik söweşlere" sebäp bolýar — köp adamlar biri-biriniň ýazgylaryny oňlamaýarlar we pozýarlar — redaktorlar makalanyň mazmuny bilen ylalaşmaýarlar.

Makalalar kadadan çykmalar bilen hemişe üýtgemäge açykdyr. Wandalizm ýa-da «yzyna söweş» ýüze çyksa, material goralýar. Wikipediýa makalalarynyň haýsydyr biriniň doly ýa-da gutarandygyny öňe sürmeýär. Makalalaryň awtorlarynyň ýazýan temasynda tejribe ýa-da başarnyk bolmaly däldir we ulanyjylara ýazgylaryny «rehimsiz üýtgetmek we esassyz paýlamak» duýduryş berilýär. Harytlar ulanyjy ýa-da redaktorlar topary tarapyndan dolandyrylmaýar ýa-da awtorlyk hukugy bilen üpjün edilmeýär; mazmun baradaky kararlar Wikipediýanyň redaksiýa görkezmelerine laýyklykda ylalaşyk ýa-da käwagt ses bermek arkaly çözülýär. Jimmi Uels Wikipediýanyň ähli düzgünleri we ulanyjy hukuklary barada iň soňky karary aldy.

Ulanyjylar bu sanawlaryň ösüşine gözegçilik edip biler ýaly, gözegçilik sanawlaryna gyzykly zatlar goşýarlar. Wikipediýada bolup geçen köp üýtgeşmeleri ulanyjylar sahypanyň taryhynda hronologiki görnüşde hem görüp bilerler. Diňe aýdylmajak prezentasiýalar, awtorlyk hukuklarynyň bozulmagy we Wikipediýa problemalaryna kanuny sebäp bolup biljek zatlar bar bolsa, sahypanyň taryhyndan öçürilip bilner. Bu üýtgeşmeleri diňe Wikipediýa serwerleri amala aşyryp bilerler.

Wikipediýa beýleki formatlarda

Käbir zatlar üçin sesli wersiýalar ogg görnüşinde hödürlenýär. Mp3 ýerine derek ogg görnüşinde hödürlenmeginiň esasy sebäbi mp3-iň käbir patentler bilen goralmagydyr.

Wikipediýa onlaýn we berk däl ygtyýarnama bilen elýeterlidir. Mazmuny, internetden daşarda ulanmak üçin kompýutere göçürip almak hem aňsat we ulanylýan esasy paýlama usulydyr. Şeýle-de bolsa, käbir taslamalar Wikipediýanyň mazmunyny başgaça görkezýär. Mysal üçin, SOS Çagalar CD-de Wikipediýanyň mazmunyny üpjün edýär. Mundan başga-da, redaktorlar tarapyndan taýýarlanan Wikipedia 1.0 atly tassyklanan we taýýar materiallaryň CD görnüşi hem taýýarlanýar. Çap edilen Wikipediýa makalalary PediaPress we Talap hyzmatlary boýunça hyzmatlar tarapyndan hem hödürlenýär.

Meşhur medeniýetde Wikipediýa

Wikipediýanyň mazmuny ýüzlerçe sahypa tarapyndan maglumatlar bazasyndan alyndy. Wikipediýanyň makalalary akademiki okuwlarda, kitaplarda we konferensiýalarda we ahyrsoňy filmlerde ulanylýar. 2006-njy ýylda Wikipediýa ABŞ-daky bir kazyýete salgylandy. Kanadanyň mejlisi Wikipediýanyň bir jynsdaky adamlaryň nikalaşmagy baradaky makalasyny kanuny nikalaşmak kanunynda okaljak resminama hökmünde hödürledi. Türkiýäniň prezidenti (söhbetdeşlik senesinde premýer-ministr) Rejep Taýyp Erdogan, hijab hakda beren interwýusynda Türk Wikipediýasyna salgylandy.

Mundan başga-da, Wikipediany meşhur medeniýetde ulanmak boýunça işler hem köpeldi. Wikipediýanyň açyk kodly (üýtgäp bilýän) we agyr wandalizme sezewar edilýändigi baradaky parodiýalar we eskizler, esasanam anglo-sakson geografiýasynda ýygy-ýygydan edilýär. «Ak we Nerdy» wideosynda «Geň Al» ankankowiç, «Sen emýärsiň!» (Aýylganç!). Bu ýagdaý ankankowiç janköýerleriniň sahypany gaty weýran etmegine sebäp boldy. “Penny Arcade” multfilminde Skeletor “He-Man” sözüni çalyşýar.

Synlar

Murat Bardakçy, Habertürk teleýaýlymynda taýýarlan we hödürlän Taryhyň Yzky otagy programmasynda Wikipediýadaky maglumatlary birnäçe gezek tankytlady. Wikipediýa makalasynda göçürme nukdaýnazaryndan öz terjimehalyndan we Wikipediadan mysallary öz içine alýan ýalňyş maglumat bermek bilen, talyplar munuň negatiw akademiki görkezijileriň çeşmesidigini we Wikipediýanyň tarapdarlarynyň Türkiýede gadagan edilýändigini aýdýarlar.

2020-nji ýylyň 23-nji ýanwaryna çenli Haberturk gazetiniň ýazyjysy Fatih Altaýyň ýatyrylmagy baradaky kararyndan soň, 2020-nji ýylyň 15-nji ýanwarynda Türkiýäniň Konstitusiýa kazyýetiniň Wikipediýa girmegi päsgelçilik döredýär. Altaýly, Murat Bardakçiniň Wikipedi tankyt etmegi bilen ylalaşýandygyny aýtdy we “Wikipediýa hakyky betbagtçylyk. Bu türk. Missingiten deşik ýalanlardan doldy. Wikipediýa näçe baý bolsa, şonça-da garyp. Ikisinde-de ýalňyşlyklar bar, ýöne Türk Wikipediýasy biperwaýlyk we biperwaýlyk esasynda gurulýar. Hereöne bu ýerde dogry zat, ýapylmagyny ýa-da gadagan edilmegini islemek däl-de, düzedilmegini talap etmek. Ygtybarly çeşme bolmagyny talap etmek we talap etmek. " beýanatlaryny berdi.

.

Taýýarlan: Gerçeknazar